اردبیل شهری در نزدیکی سواحل دریای خزر است و احتمالاً یکی از قدیمی‌ترین و معروف‌ترین فرش‌های موجود امروزی، شاهکاری به ابعاد 34 در 17 اینچ در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می‌شود. فرش های اردبیل معمولاً دارای طرح معروف ماهی (هراتی) با ترنج الماس و ماهی های ریز است. در فرش اردبیل گاهی اوقات یک الگوی سراسری دیده می شود. معمولاً بافندگان آنها مقدار زیادی ابریشم را در توده‌های پشمی قرار می‌دهند تا ویژگی های طرح را برجسته کنند. برخی از فرش های امروزی از الگوی سنتی هراتی به نقوش هندسی جسورتر تغییر کرده اند. در فرش های جدید علاوه بر رنگ‌های بژ، نارنجی و آبی ، بسیاری از رنگ‌های به روز مانند فیروزه‌ای و بنفش را می‌توان مشاهده کرد.

اردبیل همچنین منطقه مهمی برای تولید فرش های عشایری و روستایی است. فرش های منطقه شاهسون برای مجموعه داران جذابیت خاصی دارد. فرش‌های اردبیل طوری بافته می‌شوند که شبیه نقوش ایرانی طرح‌های قفقازی است. دلیل این امر این است که وقتی روسها در زمان تزارهای مسیحی به قفقاز لشکرکشی کردند، بسیاری از مسلمانان شیعه از مناطق جدید روسیه خارج شدند و به ایران امروزی مهاجرت کردند. جاده اصلی شمال به جنوب قفقاز که اردبیل را به دو نیم تقسیم می کند ، باعث شد بسیاری از پناهندگان در اردبیل مستقر شوند. بنابراین وقتی فرش‌هایی را می‌بینیم که تلاقی بین طرح های ایرانی و قفقازی هستند، اگر اردبیلی باشند کاملاً منطقی است.

فرش اردبیل دارای کیفیت بالایی از حدود 90.000 تا 300.000 گره در متر مربع است. فرم های هندسی طرح این فرش ها را از مشرق زمین مشخص می کند. شمع که از پشم ساخته شده است به صورت متقارن گره خورده است. این فرش‌های نازک کف پوش‌های راحتی هستند.

شهر اردبیل

اَردَبیل یا اَردِبیل (نام باستان: آرتاویل) یکی از کلانشهرهای ایران و مرکز استان اردبیل است که در شمال غربی ایران قرار دارد. این شهر در قبل و پس از اسلام، مرکز آذربایجان بوده‌است. اردبیل در طول تاریخ، به نام‌های گوناگونی ازجمله «دارالارشاد»، «دارالملک»، «دارالعرفان»، «دارالامان» ملقب بوده‌است و به‌علت قرارداشتن در مسیر جادهٔ ابریشم، از رونق اقتصادی بسیار خوبی برخوردار بوده‌است. شهرت و اهمیّت اَردَبیل تنها از آن جهت نیست که چند تن از پادشاهان ایران آن شهر را قرارگاه خود ساختند، بلکه از آن لحاظ است که مؤسس فرقهٔ صفویه یعنی شیخ صفی‌الدین اردبیلی از این‌جا برخاست و در همین‌جا به خاک سپرده شد.

با ظهور شیخ صفی‌الدّین و خاندان صفوی، اردبیل اعتبار ویژه‌ای یافت، به‌طوری‌که این شهر در زمان تیمور، دارالارشاد و در زمان پادشاهان صفوی با عنوان دارالامان از جایگاه خاصّ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی برخوردار گردید. حکومت صفوی بسیاری از هرج‌ومرج‌ها را که در ایران وجود داشت، برانداخت و یک حکومت دینی و مذهبی را پایه‌گذاری کرد که به‌گفتهٔ بسیاری از کارشناسان تاریخ، تشکیل دولت یکی از وقایع تاریخ ایران به‌شمار می‌آید.

واژهٔ اردبیل یک واژهٔ ایرانی است که ریشه در اوستایی دارد که از واژهٔ «آرتا» (به‌معنی مقدس که در فارسی میانه تبدیل به «ارد» شده‌است و در کلماتی نظیر اردشیر، اردوان، اردستان، اردکان آمده‌است) و «ویل» به معنی شهر تشکیل شده‌است. وسعت این شهرستان ۲۵۵۷ کیلومتر مربّع است و چهرهٔ عمومی شهرستان اردبیل متأثّر از ارتفاعات کوهستان‌های سبلان، تالش و بزغوش است که این عوامل طبیعی سبب محصور شدن آن شده‌اند. اردبیل از مناطق با اهمیّت ایران به‌شمار می‌آید و دارای آثار و بناهای تاریخی و جاذبه‌های طبیعی بسیار زیادی است. این شهر در نزدیکی مرز جمهوری آذربایجان قرار گرفته و از سردترین شهرهای ایران محسوب می‌گردد که جاذبه‌های طبیعی زیادی دارد. این شهر در ۲۲۰ کیلومتری تبریز و ۵۸۰ کیلومتری تهران واقع شده‌است.

تاریخ شهر اردبیل

یافته‌های تازه دربارهٔ پیشینهٔ اردبیل در منطقهٔ مرادلویِ اردبیل نشان از کشف تاریخ ۴۰هزارساله در اردبیل را به اثبات می‌رساند. محوطه شامل بیش از یک‌صد تخته‌سنگ مزین به نقوش صخره‌ای بوده که با بررسی و مطالعهٔ هر یک از آنها زوایای پنهانی از نحوهٔ زندگی و استقرار بشر در این منطقه از کشور نمایان خواهد شد. اردبیل تمدنی ۳۰۰۰ساله در حاشیهٔ جادهٔ ابریشم دارد که سابقهٔ تاریخی و باستانی آن را کاروانسراهای بی‌نظیر به جهت نوع معماری و تجمیع هنرهای ظریف ایرانی بیان می‌کند. اردبیل در گذشته گذرگاه کاروان‌های تجاری و نظامی متعددی بوده که زمینهٔ احداث کاروانسراها را فراهم کرده‌است. به‌باورِ کارشناسان وجود کاروانسرا در شهرستان‌های مختلف این استان بیانگر رونق اقتصادی تمامی شهرهای این منطقه در گذشته‌است. از جملهٔ مهم‌ترین کاروانسراهای اردبیل می‌توان به کاروانسرای سنگی صائین در نیر، شاه عباسی شورگل در بیله سوار، عباسی نقدی کندی و قانلی بولاغ در مشگین‌شهر اشاره کرد.

تاریخ فرش اردبیل

اردبیل سابقه طولانی و درخشانی در فرش بافی ایرانی دارد. دوران سلطنت سلسله صفویه در قرن 16 و 17 نشان دهنده اوج فرش بافی ایرانی در این منطقه بود. نام اردبیل از اوستا (کتاب مقدس زرتشتیان) گرفته شده و به معنای لغوی مکان مقدس بلند است. بافندگان اردبیلی هنر خود را با گره آذربایجانی به نمایش می گذارند. دو تا از معروف ترین فرش های موجود امروزی یک جفت فرش ایرانی اردبیل است. 

قالی اردبیل یک جفت قالی ایرانی نفیس با شهرت جهانی است که در دوران پادشاهی شاه تهماسب صفوی برای آرامگاه جدش بافته شده‌بود. اکنون یکی از آنها در مالکیت موزهٔ ویکتوریا و آلبرت لندن و دیگری در موزه هنر شهرستان لس‌آنجلس نگهداری می‌شود.این قالی از نظر طرح و بافت یکی از نفیس‌ترین و مشهورترین قالی‌های جهان است که در فهرست ۵۰ اثر شاهکار هنری برگزیده جهان قرار گرفته‌است. کارشناسان آثار هنری، این فرش را با نقش و نگاره‌های زیبای آن، یک اثر هنری انتزاعی منحصربه‌فرد می‌دانند که از نظر سطح هنری با نقاشی‌های انتزاعی قرن حاضر برابری می‌کند. هسته مرکزی گروه قالی‌های ترنجدان است.

مشخصات قالی اردبیل

پشم عنصر اصلی تشکیل دهندهٔ این قالی است. مانند اغلب منسوجات این اثر نیز از تار و پود تشکیل شده، پودها در تمام طول کار به دور تارها تابیده شده‌اند. سطح قالی اردبیل از یک طرح یکپارچه نسبتاً ساده با اجزا قرینه و یک شمسه در وسط آن که دو چراغدان در طول آن قرار دارد، پوشیده شده‌است. وقتی دو انگلیسی در سال ۱۸۴۳ از زیارتگاه شیخ صفی الدین اردبیلی دیدار کردند دو قالی در آن محل قرار داشت. سه سال و اندی بعد از آن در اثر زلزله این مکان آسیب دید و احتمالاً برای تهیه وجه لازم برای تعمیر بنا، فرشها فروخته شدند.

قالی‌های آسیب دیده در ایران توسط کمپانی «زیگلر» که در کار خرید فروش فرش بود، خریداری شد. تکه‌های آن که هنوز قابل استفاده بود به هم متصل و نتیجه آن شد که یک قالی کامل و سالم به دست آمد. فرشی که بدون حاشیه با ابعاد کوچکتر بود. در سال ۱۸۹۲ قالی بزرگتر توسط کمپانی «رابینسون» در معرض فروش گذاشته شد. «ویلیام موریس» که از جانب موزه در مورد آثار هنری تحقیق می‌کرد طی گزارشی این فرش را فوق‌العاده و منحصر به فرد و بسیار زیبا توصیف و اصرار به خرید آن کرد. در ماه مارس ۱۸۹۳ با پرداخت ۲۰۰۰ پوند، «موزهٔ ویکتوریا و آلبرت» صاحب این قالی شد.

ویژگی فرش های اردبیل

فرش‌های اردبیل دارای نقوشی هستند که شباهت زیادی به فرش‌های قفقازی دارند، اما نقوش و اشیای بیشتری در حاشیه بافته شده‌اند. رنگ ها نیز روشن تر هستند. نقوش غالباً هندسی است و رایج‌ترین چیدمان‌ها بر روی فرش‌های اردبیل، ترنج ها، ترنجهای الماس‌شکل متعدد متصل به هم و شکل‌های هشت‌ضلعی سراسری است. شناخته‌شده‌ترین طرحی که روی فرش‌های اردبیل یافت می‌شود، طرح معروف ماهی (هراتی) است . ترنج الماسی و ماهی کوچک در سرتاسر آن بافته شده است. برخی از بافندگان امروزی شروع به ترجیح الگوهای هندسی جسورانه نسبت به طرح سنتی ماهی (هراتی) کرده اند و رنگ هایی مانند فیروزه ای و بنفش را به قرمز، صورتی، عاجی، سبز و آبی سنتی تر اضافه کرده اند.

تار فرش‌های اردبیل بیشتر پنبه‌ای است، در حالی که پود آن پنبه‌ای یا پشمی است، البته در فرش‌های مرغوب اردبیل از ابریشم نیز به عنوان پود استفاده می‌شود. بافندگان همچنین ممکن است ابریشم را در توده های پشمی بگنجانند تا طرح را برجسته کنند. فرش های اردبیل شامل فرش های معروف اردبیل، شیخ صفی، سرابی، شاه عباسی و میر است که در ادامه به آنها خواهیم پراداخت.

قالی اردبیل یا شیخ صفی

فرش شیخ صفی

فرش شیخ صفی یا اردبیل یک جفت فرش است که در سال 1539 میلادی به مجموعه شیخ صفی الدین اردبیل هدیه داده شده است. بسیاری از کارشناسان آن ها را بهترین فرش های جهان می دانند. برای شیعیان آذربایجانی و ایرانی، مقبره شیخ صفی رتبه مهمی را در بین اماکن زیارتی دارد. این نوع فرش به دلیل ساخت پیچیده، عناصر ترکیبی اصیل و تزیین کامل ترنج 16 نقطه ای واقع در وسط میدان مرکزی مورد توجه است. این طرح توسط هنرمندی با استعداد خلق شده است، در حالی که خود فرش توسط صنعتگران هنرمند تبریزی و یا حتی اردبیلی بافته شده است. در سال ۱۵۳۹ فرش توسط زائر کاشانی خریداری و به عنوان هدیه خیریه به مسجد شیخ صفی تقدیم شد. اما مقصود کاشانی قبل از اینکه آن را به مسجد بسپارد به سازندگان گفت که نام او را همراه با بیت زیر روی فرش ببافند:

جز آستان توام در جهان پناهی نیست

سر مرا بجز این در، حواله گاهی نیست

عمل بنده درگاه مقصود کاشانی

946

و زیر آن: «اثر خادم این خانه، مقصود کاشانی» و عدد 946. این اضافه به عنوان یک وصله در نظر گرفته شده است. فرش «شیخ صفی» اصلی، در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن به نمایش گذاشته شده است و فرش دوم، کوچک‌تر شده، در لس آنجلس قرار دارد.

فرش سرابی

فرش سرابی

این فرش ها نام خود را از شهر سراب واقع در بین تبریز و اردبیل گرفته اند، از فرش سرابی طرح زیر وجود دارد:

میدان مرکزی پوشیده از خطوط عمودی است که با شاخه های شکوفه ای که یکی پس از دیگری به صورت نامتقارن مرتب شده اند تزئین شده اند. میدان مرکزی با یک ژل. فرش ها از نظر رنگ زیبا و هماهنگ هستند. عناصر زینتی گیاهی تقریباً به صورت نقطه چین بافته شده است که تا حدی شبیه فرش های قره باغ است.

فرش شاه عباسی

فرش شاه عباسی

نام این فرش‌ها با شاه عباس اول (۱۵۸۷–۱۶۲۹)، پنجمین فرمانروای امپراتوری صفویان مرتبط است. شاه عباس پایتخت صفویان را به مناطق داخلی ایران یعنی به شهر اصفهان منتقل کرد. در نتیجه بسیاری از صنعتگران برجسته به اصفهان نقل مکان کردند. فرش «گوم شاه عباسی» به دلیل عناصر شکل غیرعادی به نام «شاه عباسی گولری» (به آذربایجانی «گل های شاه عباس») مورد توجه قرار گرفته است. آنها عمدتاً از گلهای خارق العاده و همچنین برگهای انجیر تشکیل شده اند. چیدمان نامتقارن عناصر در امتداد خط افقی از ویژگی های این فرش به شمار می رود.

فرش میر

فرش میر

نام فرش که متعلق به گروه اردبیل مدرسه تبریز است با نام روستاهای میر و میرشی در جنوب اردبیل گره خورده است. ترکیب میدان مرکزی را بوته (به فارسی: بته بوش) تشکیل می دهد. فرم‌های این بوته‌ها و چینش عمودی و افقی آن‌ها یادآور فرش‌های شیروانی «مراضی» و «خیله‌بوتا» است. با این حال، تکه های تکی روی فرش "میر" ترکیب بسیار ساده تری دارند. این نوع بوته را می‌توان روی پارچه‌های تولیدی تبریز و کرمان نیز یافت. حاشیه و لبه مرکزی فرش غیرمعمول است: آنها قبلاً از عناصر منحنی خطی تشکیل شده بودند، اما با بهبود تکنیک بافت، اشکال جدیدی پیدا کردند.

جمع بندی

فرش‌های اردبیل از شمال ایران و نه چندان دور از دریای خزر می‌آیند. نمونه بارز این نوع فرش، نقوش هندسی است که اغلب در فرش های روستایی و عشایری نیز دیده می شود. تراکم گره آنها در مقایسه با سایر فرشهای ایرانی نسبتاً بیشتر است. با این وجود، آنها از کیفیت بسیار بالایی برخوردار هستند و به نظر خوب می رسند و می توان آن را به شمع نازک شناخت.

مواد طبیعی فرش اردبیل پشم گوسفند ( پرز ) و پنبه ( تار ) می باشد . از آن ها برای ساخت فرش های مستحکم استفاده می شود که به هیچ وجه کمتر از استاندارد بالای سایر فرش های ایرانی نیست. گره تا حدی درشت تر آنها، قیمت پایین تری را که اغلب در این نوع فرش یافت می شود، توضیح می دهد. فرش های اردبیل فرش ایرانی اصیل ارزان تری را با طراحی معمولی و عمر طولانی ارائه می دهند.